Κάθε χρόνο τέτοια μέρα, επαναφέρονται στο προσκήνιο οι ακρότητες στην αντιμετώπιση των ιστορικών γεγονότων: πατριδοκάπηλοι και διεθνιστές, τουρκοφάγοι και οπαδοί της «ελληνοτουρκικής φιλίας», θρησκόληπτοι και δογματικοί παίζουν ταμπούρλο στις πλάτες των παιδιών, ανιστόρητοι απέκτησαν άποψη και ιστορικοί λένε μισές αλήθειες. Με αφορμή την άγρια και χωρίς αρχές «συζήτηση» που γίνεται μέσα από τα μπλογκ, τις στήλες εφημερίδων και, κυρίως, από την τηλεόραση, στεκόμαστε στο ιστορικό περίγραμμα της περιόδου που, περισσότερο από άλλες, έχει γίνει αντικείμενο καυγάδων, συκοφαντιών, παρεξηγήσεων και έχουν μετατρέψει σε έναν απίστευτο αχταρμά σοβαρά κεφάλαια της ελληνικής ιστοριογραφίας.
Το παιδομάζωμα
Ναι, λοιπόν, υπήρξε παιδομάζωμα. Όμως, ο σουλτάνος Μουράτ Δ’ (1623 - 1640) το κατάργησε, διακόσια χρόνια πριν από το ‘21. Ναι, υπήρχαν οι γενίτσαροι. Όμως, δολοφόνησαν τον σουλτάνο Ιμπραήμ Α’ (1640 - 1648, διάδοχο του Μουράτ), ξεκινώντας αιματηρή αντιπαράθεση με την εξουσία. Τελικά τους εξολόθρευσε ο σουλτάνος Μαχμούτ Β’ τον Ιούνιο του 1826, πέντε χρόνια μετά το ‘21.
Ο βίαιος εξισλαμισμός
Ναι, υπήρξαν περίοδοι βίαιου εξισλαμισμού. Όταν όμως ο σουλτάνος Ιμπραήμ Α’ εξέδωσε φετφά να σφαχτούν όλοι οι χριστιανοί της αυτοκρατορίας, οι εξηγητές του κορανίου ερμήνευσαν πως η διαταγή αντιβαίνει τις γραφές: «Ο προφήτης Μωάμεθ θέλει να υπάρχουν αλλόδοξοι υπήκοοι, ώστε να εισπράττεται ανεμπόδιστα ο κεφαλικός φόρος» (καταργήθηκε κι αυτός, λίγα χρόνια αργότερα). Κι όταν ο σουλτάνος Μαχμούτ, το 1821, ετοίμαζε θρησκευτικό πόλεμο και εξέδωσε διάταγμα για γενική σφαγή των χριστιανών, ο ανώτατος θρησκευτικός αρχηγός των οθωμανών, Χατζή Χαλίλ εφέντης, αρνήθηκε να υπογράψει τον φετφά. Και στις δυο περιπτώσεις οι χριστιανοί σώθηκαν χάρη στην επέμβαση των επικεφαλής της μωαμεθανικής θρησκείας.
Η εθνική συνείδηση
Τα ελληνικά παρέμειναν γλώσσα της Εκκλησίας και της ορθοδοξίας, με αποτέλεσμα να ταυτιστεί προοδευτικά η εθνική με τη θρησκευτική συνείδηση. Δημιουργήθηκαν έτσι, τα πρώτα χρόνια της τουρκοκρατίας, τρεις κατηγορίες πολιτών: των μουσουλμάνων που, τούρκοι ή όχι, αποτελούσαν την κρατούσα τάξη. Των ελλήνων ορθοδόξων, που αναγνωρίζονταν από τους τούρκους ως «βασίλειον έθνος» με δικαίωμα να εκπροσωπούνται και να εκπροσωπούν και τους άλλους ομόδοξους. Η τρίτη κατηγορία περιλάμβανε τους υπόλοιπους. Διωγμοί, κεφαλικός φόρος και παιδομάζωμα ποτέ δεν έλειψαν. Ούτε βίαιοι εξισλαμισμοί, αλλά και εθελοντικές ομαδικές προσχωρήσεις στη μουσουλμανική θρησκεία, προκειμένου οι ραγιάδες να βρουν την ησυχία τους. Όμως η εθνική συνείδηση διατηρήθηκε σχεδόν αναλλοίωτη, όπως μαρτυρούν οι πάνω από 170 ξεσηκωμοί και επαναστάσεις στα λιγότερο από 400 χρόνια της δουλείας.
Σχολειά κρυφά και φανερά
Υπήρξαν κρυφά σχολειά; Όχι! Για τον απλό λόγο ότι η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας ήταν ελεύθερη. Σε αντίθεση με τους υπόλοιπους λαούς των Βαλκανίων, οι έλληνες μορφώνονταν σε σχολεία στις πόλεις ή από τους ιερωμένους στα χωριά. Η Μεγάλη Σχολή του Γένους, που λειτουργούσε στην Κωνσταντινούπολη από το 1454 (επομένη της Άλωσης), έβγαζε συνεχώς διαπρεπείς λόγιους και παθιασμένους δασκάλους που στελέχωναν τα μικρότερα σχολεία. Οι πλούσιοι, οι κοινότητες, το Πατριαρχείο και οι ηγεμόνες των παραδουνάβιων περιοχών τα χρηματοδοτούσαν. Ο Ρήγας Βελεστινλής σπούδασε στο καλό σχολείο της Ζαγοράς. Ελληνικά βιβλία τυπώνονταν στη Δύση. Από το 1627, τυπογραφείο λειτουργούσε και στο Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης. Χάρη στη μόρφωσή τους, οι έλληνες μπήκαν στον κυβερνητικό μηχανισμό. Αναρριχήθηκαν στις θέσεις του μεγάλου διερμηνέα, ουσιαστικά συμπληρωματικού υπουργού Εξωτερικών, και του διερμηνέα του στόλου, που ήταν ο πολιτικός διοικητής πλάι στον ναύαρχο. Διερμηνείς, μεταφραστές, γραμματείς στη διοίκηση ήταν θέσεις προσιτές στους έλληνες. Από το αριστοκρατικό Φανάρι προέρχονταν όσοι προορίζονταν για τα πατριαρχικά αξιώματα ή για ηγεμόνες στη Βλαχία και τη Μολδαβία. Στους αντίποδες, οι γεωργικοί πληθυσμοί δεν διέφεραν από τους αντίστοιχους των άλλων λαών, εκτός από το ότι πολλοί έλληνες αγρότες γνώριζαν γραφή και ανάγνωση.
Το σχέδιο της Φιλικής Εταιρείας
Σύμφωνα με το σχέδιο της Φιλικής Εταιρείας, αμέσως μετά τις παραδουνάβιες περιοχές θα ξεσηκωνόταν και η κυρίως Ελλάδα με επίκεντρο την Πελοπόννησο, όπου έπρεπε να φτάσουν έγκαιρα ο Αλέξανδρος Υψηλάντης και ο Παπαφλέσσας. Ο ξεσηκωμός είχε οριστεί για τις 25 Μαρτίου 1821. Ο Υψηλάντης δεν έφτασε ποτέ στην Πελοπόννησο. Ο Παπαφλέσσας ήταν εκεί από τα μέσα Δεκεμβρίου του 1820 με επίσημα χαρτιά, ως πατριαρχικός έξαρχος, παρ’ ότι οι δεσποτάδες τον αποκαλούσαν «διαβολοκαλόγερο». Και το Πατριαρχείο είχε ενημερώσει τους τούρκους ότι πήγαινε εκεί για να διευθετήσει ζητήματα των μοναστηριών. Στην Αχαΐα υπήρχαν σοβαρές κτηματικές διαφορές ανάμεσα στα μοναστήρια της Αγίας Λαύρας και των Ταξιαρχών. Χάρη στα χαρτιά του οι τούρκοι έδωσαν άδεια να οργανωθεί σύσκεψη στη Βοστίτσα (σημερινό Αίγιο) με τη συμμετοχή και των προκρίτων (Ιανουάριος 1821). Εκεί ο πατριαρχικός έξαρχος ανακοίνωσε ποιος πραγματικά ήταν και για ποιο λόγο είχε έρθει. Η επανάσταση, τους είπε, είχε προγραμματιστεί για τις 25 Μαρτίου, γιορτή του Ευαγγελισμού. Η ανακοίνωση ακούστηκε σαν κεραυνός. Μερικοί ζήτησαν αναβολή. Πρότειναν τις 23 Απριλίου που είναι του Αι-Γιώργη και τις 21 Μαΐου που είναι των Κωνσταντίνου και Ελένης. Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός υπέβαλε έντεκα ερωτήσεις. Στο τέλος κάποιος ρώτησε: «Ποιος θα κυβερνά μετά την επανάσταση;». Ο Παπαφλέσσας απάντησε πως αυτό θα το αναλάμβαναν «όσοι είχαν πείρα». Η απάντηση δεν ικανοποίησε και οι αντιρρήσεις συνεχίστηκαν. Ο Παπαφλέσσας απείλησε πως θα ξεκινήσει με 2.000 μανιάτες, χωρίς αυτούς. Αναγκάστηκαν να δεχτούν.
Η Αγια Λαύρα και το λάβαρο
Έχοντας ζήσει τρομερές περιπέτειες, ο γιατρός Φραγκίσκος Κάρολος Λοράν Πουκεβίλ παράτησε την ιατρική κι ασχολήθηκε με το γράψιμο. Στα 1824 δημοσίευσε την «Ιστορία της αναγέννησης της Ελλάδας» με τα γεγονότα από το 1740 έως τη χρονιά της έκδοσης. Το βιβλίο κάθε άλλο παρά αμερόληπτο ήταν. Ανάμεσα στ’ άλλα μιλούσε και για το λάβαρο της ελευθερίας που δήθεν υψώθηκε στο μοναστήρι της Αγίας Λαύρας. Όμως, ο μυημένος στη Φιλική Εταιρεία μητροπολίτης δεν ήταν στην Αγία Λαύρα στις 25 Μαρτίου. Ούτε η επανάσταση ξεκίνησε από εκεί. Τα γεγονότα είχαν προλάβει τις ημερομηνίες. Ο συγγραφέας θεώρησε σημαδιακό να ξεκινήσει η επανάσταση την ημέρα του Ευαγγελισμού, όπως άλλωστε είχε αποφασιστεί από τη Φιλική Εταιρεία. Γι’ αυτό το έγραψε. Και γι’ αυτό η ελληνική πολιτεία το υιοθέτησε. Το βιβλίο αυτό άλλωστε προκάλεσε κύμα αφίξεων φιλελλήνων, προκειμένου να πολεμήσουν για την ελληνική λευτεριά.
Κάρολος Μπρούσαλης